Narodna biblioteka Srbije je matična biblioteka i centar bibliotečko-informacionog sistema Republike Srbije. Jedan od osnovnih zadataka Narodne biblioteke Srbije je prikupljanje i čuvanje štampane građe sa teritorije Republike Srbije, kao i prikupljanje dela objavljenih u inostranstvu koja pripadaju ili se bave našom kulturom. Fond Narodne biblioteke Srbije predstavlja u celini kulturno dobro koje se trajno čuva i sadrži oko pet miliona primeraka raznog bibliotečkog materijala, sa prosečnim godišnjim prilivom od oko 20.000 naslova.
U pregledima istorije Narodne biblioteke Srbije pomenuto je da je put Biblioteke od njenog osnivanja do danas odražavao i pratio istoriju same države. Nastala u vreme obnove novovekovne srpske državnosti u prvoj polovini 19. veka, bila je decenijama u neprikladnom smeštaju, bez dovoljno novčanih sredstava, ugrožavana siromaštvom, grubo uništavana u svetskim ratovima, da bi se potom ubrzano razvijala u istorijski povoljnijim okolnostima kao što je vreme obnove posle Drugog svetskog rata. Pomenuti period neprekinutog razvoja nakon 1945. bio je ujedno najduži period prosperiteta, krunisan izgradnjom namenske i funkcionalne zgrade Biblioteke 1972.
Osnivanje Narodne biblioteke Srbije
Narodna biblioteka Srbije osnovana je 28. februara 1832. godine voljom kneza Miloša Obrenovića i zalaganjem uskog kruga njegovih saradnika i učenih ljudi, kao prva ustanova kulture u još uvek ne sasvim oslobođenoj Srbiji.
Osnovana je u vreme kada su sa radom započele prva knjižara Gligorija Vozarovića i prva državna štamparija, u današnjoj ulici Kralja Petra, u blizini Saborne crkve. U knjižari Vozarovića Biblioteka je bila smeštena samo godinu dana, od 1832. do 1833. godine, da bi potom bila smeštena u zgradi Državne štamparije koja se nalazila preko puta.
Knjižara Gligorija Vozarovića bila je mesto gde su se okupljali obrazovani ljudi tog vremena i gde je rođena ideja o osnivanju Biblioteke. Prve knjige bile su poklon knjižara Vozarovića i učenih ljudi iz raznih krajeva Srbije i Austrije koji su darivali knjige iz svojih biblioteka, a knez Miloš je naredio da tek osnovana štamparija od svake odštampane knjige odvaja primerak za Biblioteku.
Bez formalnog pisanog akta o osnivanju i ozvaničenog naziva i prebivališta, Biblioteka se ipak održala u narednim godinama zahvaljujući društvenoj svesti o potrebi njenog postojanja. Od depozita poklonjenih knjiga, preko biblioteke u sastavu Knjažeske tipografije i kasnije Popečiteljstva prosveštenija, objedinjavanjem biblioteka više javnih i državnih nadleštava i otkupljivanjem značajnih privatnih biblioteka, vremenom je izrasla u pravu nacionalnu biblioteku.
Prvi period njenog razvoja od 1832. do 1853. obeležen je neprestanom borbom za obezbeđenje minimalnih uslova za smeštaj i rad: preseljavana je po Beogradu, zatim do Kragujevca i nazad u Beograd, bez stalnog stručnog kadra, ali pod stalnim staranjem najznačajnijih predstavnika javnog i kulturnog života Srbije onoga vremena.
U proleće 1842. godine, zajedno sa Popečiteljstvom prelazi u zgradu Učiteljske škole (današnja zgrada Akademije primenjenih umetnosti u Ulici Kralja Petra). Sledeća lokacija bila je Tobdžijska kasarna na uglu Sarajevske i Nemanjine ulice, gde Biblioteka dobija zasebnu sobu i svog prvog upravnika dr Milovana Spasića. On je prvi sredio njen knjižni fond i izradio autorski katalog po jezicima 1845. godine. Tada je Biblioteka posedovala 1421 delo u 2283 sveske.
Od 1853. godine kada je dobila prvog „pravitelstvenog“ bibliotekara Filipa Nikolića, sa kojim zapravo i počinje srpsko bibliotekarstvo kao posebna delatnost, Narodna biblioteka doživljava dane brzog i permanentnog uspona. On je stručno uredio Biblioteku, izdvojio osnovne i posebne fondove, izradio inventare, autorski i stručni katalog, kao i prva Pravila za Biblioteku. Posle njega, za bibliotekara je došao Đura Daničić (1856 – 1859). On je utvrdio koncepciju nabavne politike, započeo izradu tekuće godišnje nacionalne bibliografije i ozvaničio naziv Narodna biblioteka.
Dalji uspon Biblioteka doživljava u vreme kada su bibliotekari bili Janko Šafarik (1861–1869) i Stojan Novaković (1869–1874). Šafarik je uspeo da Biblioteku preseli 1863. u Kapetan-Mišino zdanje, gde je imala daleko povoljnije uslove za rad. Povećao je njeno osoblje, organizovao plansko prikupljanje starih srpskih rukopisa i stare štampane knjige, i uveo savremeni smeštaj fonda po formatu i tekućem broju.
U levom prizemlju dobila je tri velike sobe i jednu manju za službenike. Još dve sobe biblioteka dobija kada se iz Kapetan-Mišinog zdanja iselila Beogradska gimnazija; te prostorije su uređene kao naučna i opšta čitaonica. Električno osvetljenje Biblioteka dobija 1901. godine.
Pored unapređenja stručnog rada i proširivanja materijalne osnove, Novaković je u pravom smislu bio zakonodavac Biblioteke. On je uspeo da se Zakonom o pečatnji iz 1870. obezbede za Biblioteku po tri besplatna primerka svakog štampanog spisa, zatim da se budžetom iz 1871. izdvoje Biblioteka i Muzej iz sastava Ministarstva prosvete i crkvenih poslova i postanu samostalne ustanove; začetnik je izdavačke delatnosti NB i nastavljač Daničićevog rada na tekućoj nacionalnoj bibliografiji.
Posle Novakovića, bibliotekari su bili Jovan Bošković (1875–1880), Nićifor Dučić (1880–1886), Milan Đ. Milićević (1886–1897), i do 1903. Dragiša Stanojević, Stojan Protić i Ljubomir Jovanović. Bile su to sve veoma istaknute ličnosti javnog i kulturnog života Srbije. U ovom periodu značajno je odvajanje Biblioteke od Muzeja 1881, donošenje Zakona o Srpskoj kraljevskoj akademiji nauka 1886, kojim je ovoj ustanovi dato pravo nadzora nad radom NB i ona će to pravo vršiti sve do 1944, kao i donošenje Zakona o Narodnoj biblioteci 1901. godine. Tim Zakonom određeni su osnovni zadaci Biblioteke: a) da pomaže negovanje nauke u Srbiji, b) da olakša širenje narodnog obrazovanja i v) da sredi dotadašnju srpsku bibliografiju i jedne i druge azbuke, a da novu objavljuje svake godine.
Godinu dana ranije, 1900, donet je i Pravilnik o unutrašnjem uređenju i radu u Narodnoj biblioteci.
- da pomaže negovanje nauke u Srbiji,
- da olakša širenje narodnog obrazovanja
- da sredi dotadašnju srpsku bibliografiju i jedne i druge azbuke, a da novu objavljuje svake godine.
Rušenje i obnova Biblioteke
Od 1903. do 1927. bibliotekar je bio Jovan Tomić. U prvom svetskom ratu, koji je dočekala u Kapetan-Mišinom zdanju, Biblioteka je teško stradala. Bombardovanjem je uništen deo njenog knjižnog fonda, inventari i katalozi, a radi spašavanja, preostali fond je preseljen na više mesta u Beogradu. Najdragoceniji delovi fonda (rukopisi, stare štampane knjige, novine i časopisi) evakuisani su u Niš i Kosovsku Mitrovicu gde su pali u ruke bugarskih okupatora koji su ih preneli u Sofiju. Upornim zalaganjem tadašnjeg upravnika Tomića, posle rata, ovaj deo je uglavnom vraćen u Beograd. Međutim, nestalo je 56 starih rukopisa, među kojima i neki iz 13. veka, na pergamentu (nekoliko je pronađeno u Nemačkoj i otkupljeno tek 1972), zatim 3132 knjige, 4117 svezaka časopisa, gotovo sve novine iz 1914–1915. i 138 značajnih pisama. Biblioteka je ostala i bez svojih prostorija. Tek 1920. otkupljena je za njen smeštaj bivša „Kartonaža Milana Vape“ na Kosančićevom vencu. Tako je Biblioteka, prvi put, dobila svoju zgradu, mada još uvek neadekvatnu njenim potrebama. Otvorena je za publiku 1925. godine.
Posle Tomića, upravnici su bili Miloš Zečević (1927–1935) i Dragoslav Ilić (1935–1941). Na osnovu Zakona o štampi i Zakona o Narodnoj biblioteci iz 1919. godine, Biblioteka je postala centralna državna biblioteka i stekla je pravo na obavezni primerak sa cele teritorije Jugoslavije. Od 1928. u Biblioteci se izrađuje tekuća godišnja bibliografija Jugoslavije, ali je objavljen samo Jugoslovenski bibliografski godišnjak za 1933. godinu, a od 1940. se izdaje časopis Glasnik Narodne biblioteke sa tekućom bibliografijom Jugoslavije, od kojeg je izašlo 10 brojeva. Biblioteka je 1938. usvojila kataloški listić međunarodnog formata. Rukopisni fond inventarisao je Svetozar Matić, ali je njegov opis rukopisa NB štampan tek 1952. godine.
U prvom naletu nemačkih bombardera, 6. aprila 1941. godine pogođena je zapaljivim bombama zgrada Biblioteke koja je tom prilikom izgorela do temelja. Uništen je knjižni fond od 500.000 svezaka, zbirka od 1424 ćirilskih rukopisa i povelja od 12. do 17. veka, kartografska i grafička zbirka od 1500 brojeva, zbirke od 4000 naslova časopisa i 1800 naslova novina, značajna i nedovoljno proučena zbirka turskih dokumenata o Srbiji, inkunabule i stare štampane knjige i celokupna prepiska značajnih ličnosti iz kulture i političke istorije Srbije i Jugoslavije. Nestali su svi inventari i katalozi NB.
Akcija za obnavljanje spaljenog fonda započeta je još u toku rata kada je v. d. upravnika bio Đorđe Sp. Radojičić (1941–1943). Ono malo neoštećenih knjiga, i knjiga koje su bile na čitanju i u magacinu u Kosmajskoj ulici, preneto je i smešteno u zgradu Državne štamparije. Opet je počelo seljakanje, tako da je prve ratne godine Biblioteka smeštena u zgradu Ferijalnog saveza u Francuskoj ulici. Nakon toga su za smeštaj određeni magacini u Višnjićevoj ulici, u kojima je ranije čuvano voće i povrće, gde je biblioteka dočekala i kraj rata.
Mnogi znani i neznani, pojedinci i ustanove darivali su NB veliki broj značajnih i retkih knjiga i drugih publikacija. Kraj rata je dočekala sa preko 5000 knjiga i drugog bibliotečkog materijala.
Posle oslobođenja Beograda 1944. godine, u novom društvenom uređenju socijalističke države, počinje period intenzivne rekonstitucije uništenog fonda i ubrzanog razvoja Biblioteke. Razvitak kulture prepoznat je kao jedan od uslova opšteg razvitka novog socijalističkog društva.
Aprila 1946, Biblioteka dobija zgradu bivšeg hotela „Srpska kruna“ na kraju Knez Mihailove ulice, a Ministarstvo prosvete NRS donosi odluku da se sve retkosti rejonskih biblioteka ustupe NB. Posebnom odlukom dodeljene su joj Dvorska biblioteka (20709 knjiga), Biblioteka Senata, deo Biblioteke Narodne skupštine i Biblioteka Društva Svetog Save. Otkupljene su mnoge privatne biblioteke. Od posebnog su značaja bili pokloni raznih ustanova, organizacija i privatnih lica, među kojima i značajni legati Tihomira Đorđevića (18.301 knjiga i druge građe) i Milana Rakića (3611 knjiga).
Narodna biblioteka Srbije počela je sa redovnim radom 20. aprila 1947, kada je svoja vrata otvorila publici. Formiraju se i uređuju katalozi: Autorski 1947. i Predmetni 1948. godine. Biblioteka preuzima usmeravanje razvoja čitave bibliotečke mreže u Srbiji i staranje o usavršavanju bibliotečkih stručnjaka.
Godine 1953. osnovan je Bibliotečki centar, kasnije Odeljenje za unapređenje bibliotečke delatnosti. Novi Statut koji reguliše uređenje i upravljanje bibliotekom donet je 1956. Napredak se ogleda u osnivanju novih odeljenja i obnavljanju izdavačke delatnosti. Godine 1960. formirano je Bibliografsko odeljenje sa osnovnim ciljem izrade srpske retrospektivne bibliografije i Arheografsko odeljenje sa zadatkom da opisuje i registruje južnoslovenske ćirilske rukopise i izvrši rekonstituciju rukopisnog fonda. Stvorena je i Konzervatorska laboratorija za zaštitu bibliotečkog materijala i naučno eksperimentalna ispitivanja knjige i papira.
Razvijajući svoju delatnost u zgradi koja ubrzo postaje nepodesna za njene proširene funkcije, zbog intenzivnog rasta knjižnih fondova i brzog razvoja u posleratnom periodu, Biblioteka traži rešenja za prostorno proširenje. Zato je 1954, povodom 150-godišnjice Prvog srpskog ustanka, Izvršno veće Srbije donelo odluku da se u spomen tog istorijskog događaja podigne nova zgrada Narodne biblioteke Srbije.
Zakonom o bibliotekama Srbije, koji je donet 1965. godine, Narodnoj biblioteci, kao centralnoj matičnoj biblioteci Republike, određeno je posebno mesto i poveren niz značajnih funkcija.
Biblioteka se razvija i izrasta u moderni centar bibliotečko-informacionog sistema. Nabavna politika koncipira se na čvrstim principima, postavljaju se osnovi za razvoj informativne službe, usavršava se organizacija i tehnologija rada, razvijaju se međunarodne veze i povećava broj stručnjaka. Knjižni fondovi ubrzano rastu te, pored razgranavanja celokupne delatnosti, ponovo nameću pitanje podizanja nove zgrade.
Kamen temeljac za novu zgradu Biblioteke, koju je projektovao prof. arh. Ivo Kurtović, postavljen je na Dan oslobođenja Beograda, 20. oktobra 1965. godine. Uporedo sa radovima na dovršenju zgrade sređivani su fondovi, izvršena revizija i obavljeni drugi poslovi za eksperimentalni rad koji je započeo 27. novembra 1972. godine. Nova, prva namenska zgrada Biblioteke, kojom je definitivno rešen egzistencijalni problem ove najstarije ustanove kulture Srbije, svečano je otvorena 6. aprila 1973. godine. Prilikom svečanog otvaranja taj dan je proglašen za Dan Biblioteke. Za podizanje zgrade, pored napora čitave društvene zajednice i zalaganja kolektiva Biblioteke, posebne zasluge imaju upravnici Dušan Milačić (1944–1960), Čedomir Minderović (1960–1965), Miodrag Panić-Surep (1965–1968) i, naročito, Svetislav Đurić (1968–1977).
Biblioteka koja prvi put ima uslove za organizovanje kulturno prosvetnih aktivnosti, sve više se uključuje u savremene tokove kulturnog razvitka društva.
Sledeće 1974. godine, formira se Stručni katalog po UDK, a zatim i Centralni katalog Srbije i Centar za naučne informacije. Godine 1976, Biblioteka usvaja nova pravila za katalogizaciju građe i prelazi na novi, međunarodni standard za bibliografski opis ISBD. Vrše se pripreme za prelazak na automatizovanu obradu podataka.
Biblioteka 1987. započinje katalogizaciju publikacija pred izlazak iz štampe, izrađujući za monografije kataloški zapis u publikaciji CIP – Cataloguing In Publication, obuhvatajući pretežan broj izdanja u zemlji.
Elektronski katalog Narodne biblioteke Srbije formiran je 1989. godine. Budući da je obuhvatao svu novopribavljenu građu, doveo je do obustave izrade lisnih kataloga 1991. godine. Lokalnu računarsku mrežu biblioteka je dobila 1996. godine, kada je omogućen i pristup internetu i izrađena prva veb prezentacija
Savremena i digitalna NBS
Narodna biblioteka Srbije posle 2000. godine unapređuje svoj rad, uvodeći nove informacione tehnologije. Pokreće se i realizuje niz projekata:
VBS – Uzajamni elektronski katalog biblioteka Srbije – www.vbs.rs/cobiss
Projekat Virtuelne biblioteke Srbije (VBS) započet je 2003. godine sa ciljem izgradnje jedinstvenog bibliotečko-informacionog sistema u Srbiji, to jest sa ciljem izgradnje i održavanja centralnog elektronskog kataloga koji uzajamno povezuje sve biblioteke u Srbiji. Korisnici mogu da pretraže katalog putem interneta i dobiju informaciju o traženoj publikaciji, bez obzira u kojoj se biblioteci ona nalazi. Do 2012, u sistem VBS umreženo je 125 biblioteka iz zemlje, među kojima su one najveće: Narodna biblioteka Srbije, Biblioteka Matice srpske i Univerzitetska biblioteka “Svetozar Marković”, a Uzajamni katalog Srbije sadrži oko 2,5 miliona bibliografskih zapisa. Centar VBS sistema nalazi se u NBS.
Digitalna Narodna biblioteka Srbije – www.digital.nb.rs
Narodna biblioteka Srbije započela je digitalizaciju građe 2004. godine, sa ciljem zaštite i prezentacije najvrednijih knjiga i rukopisa naše nacionalne baštine. Početkom 2012. onlajn je dostupno oko stotinu zbirki, sa više od milion i po digitalnih dokumenata. Digitalizovana je najvrednija građa, koja ujedno pripada javnom dobru, pa može putem interneta biti dostupna i najširoj javnosti. Zbirke dnevno poseti više stotina korisnika iz zemlje i inostranstva. Grupisane su prema vrsti građe kao ćirilski rukopisi, stare i retke knjige, stare štampane knjige, knjige, novine i časopisi, muzikalije, gravire, fotodokumenti, plakati, karte, legati i katalozi.
Raznovrsnost građe (Miroslavljevo jevanđelje iz 12. veka, rukopisi Pećke patrijaršije, Merkatorov atlas iz 1631. godine, ali i knjige Vuka Karadžića, Dositeja Obradovića, Milutina Milankovića, zatim list Politika od 1903. do 1941, avangardni časopis Zenit, fotografije Branibora Debeljkovića, legat Miloša Crnjanskog, pozorišni plakati iz prve polovine 20. veka, portreti Anastasa Jovanovića i slično) svedoči o obimu i istoriji naše kulturne baštine. Narodna biblioteka Srbije postala je punopravni partner Evropske biblioteke i Svetske digitalne biblioteke. Digitalne kolekcije Miroslavljevo jevanđelje i časopis Zenit ušle su u korpus svetskog kulturnog blaga.
Servis KoBSON – www.kobson.nb.rs
Servis KoBSON (Konzorcijum biblioteka za objedinjenu nabavku) osnovan je 2001. godine pri Centru za naučne informacije Narodne biblioteke Srbije. Centar održava kompletan rad servisa KoBSON koji nabavlja, odnosno obezbeđuje pristup naučnoj literaturi koja se uglavnom izdaje samo u elektronskom formatu. Elektronski format naučne literature omogućava brže, lakše i jeftinije distribuiranje i znatno efikasniju komunikaciju naučne zajednice u čitavom svetu. Projekat trenutno obezbeđuje pristup do preko 35.000 inostranih naučnih časopisa i više od 20.000 knjiga. Deset godina posle pojavljivanja prve veb stranice, KoBSON beleži preko 4000 jedinstvenih, odnosno 8000 virtuelnih korisnika dnevno. Pristup servisu KoBSON od kuće imaju svi članovi domaće akademske zajednice, odnosno zaposleni u institucijama čiji osnivač je država. Takođe, u renoviranim čitaonicama koje su računarski opremljene, sada je omogućen pristup i svim članovima Narodne biblioteke Srbije. Preko KoBSON-a je u toku 2010. preuzeto oko 1.800.000 članaka.
Nacionalna agencija za izdavače
U Narodnoj biblioteci Srbije nalazi se i Nacionalna agencija za izdavače u kojoj izdavači iz Srbije pre objavljivanja publikacija dobijaju CIP – Katalogizaciju u publikaciji, dok izdavači iz Vojvodine CIP dobijaju u Biblioteci Matice srpske. Dobijanjem CIP-a sve publikacije se automatski registruju u Uzajamnom elektronskom katalogu Srbije.
Pored toga, izdavačima se u Narodnoj biblioteci Srbije dodeljuju međunarodni standardni brojevi za različite vrste publikacija: ISBN – Međunarodni standardni broj za knjige, ISSN – Međunarodni standardni broj za serijske publikacije, ISMN – Međunarodni standardni broj za štampane muzikalije, ISAN – Međunarodni standardni broj za audio-vizuelnu građu (uglavnom za filmove na DVD-u), DOI – Digitalni identifikator objekata (pretežno za članke u domaćoj naučnoj periodici).
Informacioni resursi Biblioteke, prema tekstu iz 2012. godine sadrže i milion i po jedinica digitalizovane građe, 35.000 naučnih inostranih elektronskih časopisa, 20.000 elektronskih knjiga, dok Elektronski katalog Biblioteke sadrži oko dva i po miliona zapisa. Ukupne elektronske resurse Biblioteke dnevno koristi oko 20.000 virtuelnih korisnika, dok čitaonice dnevno koristi 700 do 1000 fizičkih korisnika.
Uspešnom sintezom pisane i digitalne kulture, Narodna biblioteka Srbije postavila je temelje budućeg rada, sa ciljem da čuva i razvija znanje, kulturu i nauku kao preduslove ukupnog društvenog razvoja.
Izvor: Narodna biblioteka Srbije